سلام،
تقریبا دو سالی هست که مباحث اینجا را مرتب دنبال میکنم. نه اینکه لزوما سوالی داشته باشم و یا بخواهم جواب سوال کسی را بدهم، تنها به دلیل جو آوانتگارد موجود در بین اعضای این گروه کوچک و آدمهای اینکارهای که این طرفها پرسه میزنند. گاها هم دست خالی برنمیگردم و چیزهایی گیرم میآید که انتظارش را ندارم مثل دیکشنری فارسی برای لئوپارد که رضا درست کرده و یا همین قلمهای فارسی بهنام. خلاصه که اول کلام خواستم دست مریزاد بگم و دمتون گرم و ای والله و این جور چیزها…
اما غرض از مزاحمت چیز دیگری است. مشکلی هست که فکر میکنم دغدغه مشترک این جمع کوچک ماست. آقایون، خانومها، دوستان، رفقا، مککاران عزیز، گیکهای محترم! مدتهاست که وب فارسی دارد از این دسته گل مایکروسافتی به نام تاهوما رنج میبرد. بهنام عزیز در ویکی به خوبی به این نکته اشاره کرده که اگر چه ممکن است تاهوما قلمی خوانا باشد (که جای بحث دارد) اما لگدی بر گرده حس زیباییشناسی و زیبایی دوستی همه فارسی زبانهاست. اینطور نبوده که قلمی خواناتر یا زیباتر از تاهوما برای فارسی طراحی نشده باشد اما هیچ قلمی را یارای رقابت با آن نبوده از آنجا که نمیتوانسته به اندازه آن همه جایی (ubiquitous) و منتشر شود. اما اتفاقاتی دارد میافتد که حداقل اوضاع را در وب به شدت تغییر خواهد داد.
تغییر کوچکی رخ داده و آن اضافه شدن یک دستور کوچک CSS به نام @font-face است که به شما اجازه میدهد هر قلم تروتایپی که دوست دارید به سند HTML خود ضمیمه کنید و برای کاربر بفرستید و صفحاتتان را با آن قلم نمایش دهید. این دستور از سالها پیش در پیش نویش استاندارد نسخه دوم CSS بود و به تدریج با بیاعتنایی سازندگان مرورگر بالاخره از لیست توصیه نامه نسخه ۲.۱ حذف شد و به نسخه سوم اضافه شد. اما حالا که کم کم پشتیبانی از نسخه سوم استاندارد در برنامه کار سازندگان مرورگر قرار گرفته ماجرا جالب شده است. Webkit و سافاری چندماهی است که پشتبانی از این دستور را اضافه کردهاند، فایرفاکس در نسخه ۳.۱ که تا چند هفته دیگر منتشر میشود این امکان را اضافه کرده است. Opera قول داده در نسخه ۱۰ که در سه ماهه اول ۲۰۰۹ منتشر میشود این را پیادهسازی کند و بالاخره، لولوخرخرهی مرورگرها IE قرار است پشتیبانی کاملی از این دستور در نسخه ۸ داشته باشد. لپ کلام اینکه It’s a game changer. بالاخره راه فراری دارد پیدا میشود تا از استیلای همه جایی تاهوما رها شویم تا هرکس ساز خودش را بزند و با قلم خودش بنویسد!
اما من در هراسم! در هراسم از اینکه ما در نهایت از چاله تاهوما به چاه قلمهای ناخوانا و نازیبا و غیرحرفه ای بیفتیم که هر طراحی برای خودش انتخاب میکند و این فاجعه دردناکی برای وب فارسی است. برای همین است که میخواهم دعوت کنم که بیایید و فکری به حال این وضعیت بکنیم چرا که میدانم غالب افراد این جمع کوچک از آن دستهاند که نمیایستند تا دیگری بیاید و مشکلشان را حل کند و خودشان آستین بالا میزنند. انگیزه شخصیام این بود که میخواستم قلمی خوانا و زیبا برای بالاترین درست کنم، قلم بالاترین! چیز زیادی از طراحی تایپ و قلم نمیدانم اما آشنایی در حد کافی با استانداردهای قلم و راهی که طی شده دارم که از راه تجربه و علاقه شخصی بدست آمده.
پیرمردهای وب شاید یادشان بیاید که وب فارسی با قلمهای پارسنگار و نیمروز (که آن زمان به سفارش روزنامه ایران ساخته شده بود) شروع شد (قلمهای نویسا و زرنگار هم که از عهد دقیانوس در صنعت نشر بودند ولی نه در وب). اما هم قلم ها غیر استاندارد بود و هم همه کس آنها را نداشت تا اینکه مایکروسافت با اضافه کردن نویسههای عربی/فارسی به تاهوما و آریال فارسی نویسی را ممکن کرد و وب فارسی از همانجا خیز برداشت. اپل هم که جیزه پرو را داشت و دارد. شاید یک دهه از این اتفاق گذشته باشد اما نه مایکروسافت و نه اپل و نه بچهباحالهای محل با توزیعهای مختلف لینوکسشان هیچ کدام کاری برای قلم فارسی نکردند. تنها جایی که یادم هست این دغدغه را داشت مرکز محاسبات شریف بود که الحق کارهای بزرگی کرد. استاندارد یونیکد برای فارسی تهیه کرد و چیدمان صفحه کلید را برای فارسی استاندارد کرد و FriBidi پیادهسازی آزاد الگوریتم دوجهته یونیکد را منتشر کرد که قدمهای بنیادی و زیربنایی بزرگی بود که به خاطر آن از دکتر تابش، روزبه پورنادر و بهداد اسفهبد ممنونم. بعدها هم که بهداد و روزبه از مرکز جدا شدند و فارسی وب را راه انداختند و اولین محصولشان لینوکس شریف را بیرون دادند که کار ترتمیز و خوبی بود و برای آن تقریبا ۱۰ قلم فارسی پرکاربرد را استاندارد کردند که همه قلمهای خوبی هستند اما هیچ کدام برای وب طراحی نشدند و بیشتر در کار نشر به کار میآیند تا وب. امید داشتم که از کارهای کدباز و لینوکس قلم خوبی برای وب فارسی در بیاید…اما بعد از این همه سال تقریبا ناامید شده ام، زهی خیال باطل. انگار قلم و زیبایی قلم در میان لینوکس بازها اگر اولویت آخر نباشد یکی مانده به آخر است! بزرگترین و بهترین پروژه کدباز برای طراحی یک مجموعه قلم فراگیر در حال حاضر Dejavu است که اگر به نویسههای عربی آن نگاهی بیاندازید گریهتان میگیرد. تمام تلاش شان را کرده اند که خوانا ترین و کریه المنظرترین (!) قلم را طراحی کنند! همه این گذشته را که کنار هم میگذارم به این نکته میرسم که بهترین کار را باز هم اپل کرده است با جیزه پرو. جیزه پرو هم خوانا است و هم زیباست و هم سازگاری خوبی با وب دارد.
این قدر گفتم قلم فارسی خوب برای وب اما بگذارید بگویم منظورم چیست. یا بهتر بگویم انتظاراتم از یک قلم فارسی وب چیست. قلم وب خوب (به نظر من) باید در اندازههای کوچک و هم در حجم زیاد بسیار خوانا باشد. در هر سیستم عاملها قابل استفاده باشد و به صورت زیر خط دار (در لینکها) خوانایی اش را از دست ندهد. مساله اساسی همان خوانایی در اندازه کوچک و حجم زیاد است. پیری میگفت همه قلمها در سایز ۷۲ زیبا هستند اما قلمی که در سایز ۱۱ پیکسل هم زیبا و خوانا باشد همه گیر میشود!
مشکل اساسی دیگر تفاوت در Rendering Engine بین مک و ویندوز است. مک قلم ها را پررنگ تر نشان میدهد و سعی میکند به ساختار طراحی شده توسط طراح قلم وفادار بماند اما ویندوز با الگوریتم ClearType خودش بیشتر سعی میکند خوانایی را حفظ کند و چهارچوب طراحی طراح را گاهی به هم میریزد. نمیخواهم در این مورد قضاوتی بکنم و برای آتش جنگ بین این دو سبک نمایش هیزم بریزم (جان هادسون مقایسههای خوبی در این زمینه کرده است) اما حقیقت اینست که قلمی که برای ویندوز طراحی شده در اپل زیادی چاق و فربه دیده میشود و قلمی که برای مک طراحی شده در ویندوز لاغر و نحیف و ناخوانا مخصوصا در اندازههای کوچک. در واقع ویندوز در نمایش قلم در گذشته به شدت بد بود اما اخیرا پیشرفتهای خیلی خوبی کرده و ClearType را به جاهای خوبی رسانده. نمونه اش قلمهای جدیدی است که با تکنولوژی ClearType به ویستا اضافه شدهاند مثل Calibri, Cambria, Candara, Consolas و … مشکل مجموعه قلمهای X سری دو بهنام عزیز هم همین است که ویندوز به خوبی نمایش داده نمیشوند و به شدت خوانایی خودشان را از دست میدهند برای همین است که به نظر قلمهای زر و نیلوفر اگر چه پتانسیل تبدیل شدن به قلم فارسی وب را دارند اما در ویندوز اصلا قابل استفاده نیستند مگر در سایز بزرگتر از ۳۶ پیکسل. اگر زحمت بکشید به ویندوز سری بزنید و قلمهای سری دوم بهنام را نصب کنید و همین سایت ایرماگ را ببینید متوجه گفته این حقیر میشوید. میتوانید زحمت بیشتری به خودتان بدهید و سافاری را روی ویندوز نصب کنید تا بتوانید تفاوت در Redering Engine ها را در یک جا ببینید (اپل واقعا کار خارقالعادهای کرده است با پورت کردن موتور نمایش قلم خود به ویندوز که در سافاری قابل دسترسی است)
و اما چه باید کرد؟ چند پیشنهاد…
۱- نمی دانم شدنی است اما اگر بهنام بتواند پشتبانی از ClearType را به قلمهای خود اضافه کند واقعا معرکه میشود چرا میتوان از زیبایی این قلم در ویندوز هم لذت برد و بعد مطمئن باشید دیگران هم میآیند و استفاده میکنند.
۲- جیزه پرو را به شدت برای وب میپسندم و احساس میکنم یک قلم ترکیبی از نویسههای فارسی جیزه پرو و نویسههای انگلیسی قلم Trebuchet MS زیباترین و پرکاربردترین قلم فارسی وب خواهد بود. از بهنام عزیز درخواست دارم که اگر میتواند چنین قلمی را درست کند که قول میدهم بالاترین اولین جایی است که هم استفاده میکند و تبلیغ و تکثیرش میکند.
۳- به نظرم یک صفحه در ویکی سایت ایرماگ واقعا برای این پروژه کم است. این کار شایسته آن است که یک وب سایت مستقل داشته باشد با قابلیت گرفتن فید بک و داشتن شناسنامه کامل برای هر قلم که از کجا آمده و تغییراتش چیست با چند نمونه تر تمیز و قابل ارائه در فرمت PDF.
اگر در این راه کمکی از شخص من برمیآید اعلام آمادگی میکنم و اگر فرد دیگری خارج از این گروه این نامه را خواند و خواست کاری بکند خوشحال میشوم بامن به آدرس aziz.bargi روی جیمیل دات کام تماس بگیرد.
فکرکنم مشخص شد که چرا من زیاد اینجا چیزی نمینوسم. شرمنده ام به خاطر زیاده گویی.
ارادتمند
عزیز